Melike Sarıkaya/ Milliyet.com.tr – Tektonik plakalar, Dünya’nın iç katmanlarındaki devasa güç ve ısının tesiriyle her yıl birkaç santimetre hareket ediyor. Geçmişte bu hareketler, Atlantik Okyanusu’nu açarak Pangea’yı parçaladı ve bugün bildiğimiz kıtaların oluşumunu sağladı. Şu an için başka duran Afrika, Asya, Amerika ve öbür kıtalar, uzmanlara nazaran gelecekte tekrar birleşebilir. Bilim insanları, bu süreç devam ederse Avrasya ve Amerika’nın çarpışıp bir bütün olabileceğini, Afrika’nın kuzeye kayarak bu yeni kıtanın bir kesimi olabileceğini öngörüyor. İstanbul Üniversitesi – Cerrahpaşa Jeofizik Mühendisliği Kısmı Kısım Lideri Prof. Dr. Zihni Mümtaz Hisarlı, bugünkü dünya haritasını büsbütün tarihe gömebilecek bu birleşme için Milliyet.com.tr’ye değerlendirmelerde bulundu.
‘DÜNYA’NIN DIŞ GÖRÜNÜŞÜ DEĞİŞECEK’
Prof. Dr. Zihni Mümtaz Hisarlı Dünya’da yaşadığımız kabuğun çabucak altında litosferik manto ve astenosfer olduğunu söyledi.
Prof. Dr. Zihni Mümtaz Hisarlı, “Dünya’nın yarıçapı yaklaşık 6370 kilometredir ve çekirdek (iç ve dış), manto (alt ve üst) ile kabuk katmanlarından oluşur. Üzerinde yaşadığımız bu kabuk, litosferle birlikte viskoz astenosferin üzerinde hareket eder. Bu hareketler, kıta hareketleri olarak bilinir. Kıtaların çarpışmasıyla gerilim birikir ve bu gerilim, zelzelelere neden olur. Dünya yaklaşık 4.5 milyar yıl yaşındadır. Birinci oluşumda yüzeyi lav akıntılarıyla kaplıydı. Vakitle soğuyan bu lavlar katı bir kabuk oluşturdu ve bu kabuk, litosferle birlikte astenosfer üzerinde hareket etmeye başladı. Kıta hareketleri yaklaşık 4 milyar yıldır devam ediyor. İnsanlık tarihi ise bu sürece kıyasla epeyce kısadır ve bizler kıta hareketlerinin yalnızca küçük bir kısmına şahit oluyoruz. Kıta hareketleri, gelecekte de devam ederek dünyamızın dış görünüşünü değiştirecektir” diyerek kıtaların hareketinin nasıl meydana geldiğini anlattı.
‘KITA HAREKETLERİ, YÜRÜYEN BANTLARA BENZİYOR’
Kıtaların hareketinin hakkında bilgi veren Prof. Dr. Hisarlı, konuşmasında “Yeraltına indikçe sıcaklık ve basınç artar. İç çekirdek, yüksek sıcaklığa karşın katı kalırken dış çekirdek sıvıdır ve bu sıvı katman, Dünya’nın manyetik alanını oluşturur. Bu manyetik alan, Dünya üzerindeki ömrün korunmasında kritik bir rol oynar. Örneğin, Mars’ta bir vakitler manyetik alan bulunmaktaydı. Lakin şu anda bu alanın olmaması, sıvı dış çekirdeğin soğumasıyla ilişkilendirilir. Yerin içindeki ısı yaklaşık 6 bin dereceyi aşar ve ısı sürekli sıcaktan soğuğa yanlışsız hareket eder. Bu ısı, manto içinde konveksiyon hareketlerini başlatır. Bu hareketler, kabuğu ve litosferi, havaalanı ve metrodaki yürüyen bantlarına misal biçimde, kıtaları hareket ettirir” tabirlerini kullandı.
Kıtaların, yayılma hareketleriyle birbirlerinden güzelce uzaklaştığına dikkat çeken Prof. Dr. Zihni Mümtaz Hisarlı, “Konveksiyon akımlarının yüzeye çıktığı yerde kabukta bir incelme oluşturarak magmanın yüzeye çıkarak tabana yayılmasını sağlar. Magmanın yüzeye çıktığı bu nokta olarak okyanus ortası sırt ismi verilir. Bu sırtlar Atlantik Okyanusu’nun tabanında Güney kutbundan Kuzey kutbuna kadar binlerce kilometre uzanır. Okyanus tabanında oluşan yeni kabuk, yüzeye çıkan sıcak magmanın yanlara gerçek itmesiyle okyanus tabanını harekete geçirir. Örneğin, bir vakitler yan yana olan Güney Amerika ve Afrika kıtaları, bu yayılma hareketi sayesinde vakit içinde birbirinden uzaklaşmıştır. Ancak okyanus tabanı konveksiyon akımlarıyla hareket ederken, yayılma merkezinden uzaklaştıkça bu akımların tesiri azalır ve daha hafif bir kıtanın altına dalarak mantoya gömülür. Bu bölgelere dalma-batma zonları denir. Dalma-batma zonlarında iki kıta çarpıştığında, Güneydoğu Anadolu dağ neslinde olduğu üzere dağlar oluşur. Emsal halde, Hint ve Asya plakalarının çarpışması Everest Dağları’nı içeren büyük dağ nesillerini ortaya çıkarmıştır” diye konuştu.
Güney Amerika ve Afrika kıtalarından öncesi (solda) ve sonrasına (sağda) ilişkin paleokutup pozisyonları
‘İKİNCİ DÜNYA SAVAŞINDA DATALAR ZIMNÎ TUTULDU’
Prof. Dr. Zihni Mümtaz Hisarlı, geçmişten bugünkü güne kadar kıtaların hareketini bilmeye yönelik birçok bilginin toplandığını tekrarladı. Mevzuyu açıklayan Prof. Dr. Hisarlı, şu cümleleri kurdu:
“Geçmişten günümüze kıtaların hareketlerini belirlemeye yönelik yerbilimlerinde birçok bilgi toplandı. Lakin levha tektoniği kuramının ortaya çıkmasında jeofizik biliminin katkıları çok büyük. Özellikle jeofiziğin bir alt kolu olan paleomanyetizma ve okyanuslarda yapılan manyetik ölçümler, bu teoriye kıymetli bilimsel bilgiler sağladı. Ülkemizde de İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa Jeofizik Mühendisliği Kısmı’nda donanımlı bir paleomanyetizma laboratuvarı bulunuyor. Paleomanyetizma, bilhassa volkanik kayaçlar birinci oluştuklarında ve sıcaklıkları 580 derecenin altına düşmeye başladığında, bulundukları enlemdeki yeryüzü manyetik alanını tıpkı insan hücresindeki DNA üzere bünyelerinde hapseder. Yeryüzündeki bir noktada manyetik alanın eğim ve sapma bedelleri ile o noktanın enlem ve boylamı ortasında bir münasebet bulunur. Farklı yaşlardaki taraflı kayaç numuneleri incelenerek, kayaçların birinci oluştuğu andaki mıknatıslanması ölçülür ve bu datalar kullanılarak kayacın yer değiştirmediği, lakin o zamanki enlem ve boylamının belirlenebildiği tespit edilir. Yeryüzü manyetik alanı, bir dipol ekseni tarafından oluşturulan manyetik alana benzeri. Bu eksenin kuzey yahut güney kutbunda yüzeyi kestiği noktaya kutup konumu denir. Kutup durumları, rastgele bir noktada enlem, boylam ve manyetik alanın eğim ve sapma açılarının ölçülmesiyle hesaplanabilir. Kutup konumları enlem ve boylam değişse bile günümüzdeki pozisyonları sabit kalır. Örneğin, Güney Amerika ve Afrika kıtalarından elde edilen paleokutup konumları birbirinden farklı hesaplandı. Meğer enlem ve boylam değişmiş olsa da paleokutup durumlarının sabit kalması beklenirdi. Bu iki kıta birleştirildiğinde, paleokutup konumlarının da üst üste geldiği görüldü. Bu bulgu, kıtaların kaymasının paleomanyetik bir ispatıdır.”
Prof. Dr. Hisarlı, sözlerine ikinci bilgi kümesini anlatarak devam etti. Bu bilgi kümesinin okyanuslarda yapılan manyetik ölçümleri içerdiğini söyleyen Prof. Dr. Zihni Mümtaz Hisarlı şunları ekledi:
“İkinci Dünya Savaşı öncesinde, denizaltıların inançlı bir halde hareket edebilmesi maksadıyla deniz tabanının derinlikleri ekosounder ile ölçülmüş ve birebir vakitte okyanuslarda manyetik bilgiler toplanmıştır. Savaşın akabinde, daha evvel bâtın tutulan bu bilgiler bilim insanlarının kullanımına açılmıştır. Bilim insanları, okyanus tabanındaki derin ve uzun, binlerce kilometreyi bulan çukurları ve manyetik anomalilerde gözlemledikleri aksi ve olağan polarite kıymetlerinin birbirine paralel olduğunu fark ederek, 1970’lerde levha tektoniği teorisini ortaya koymuşlardır. Bu teori, kıtaların kayması fikrini de desteklemektedir.”
Prof. Dr. Zihni Mümtaz Hisarlı yeryüzünün manyetik alanının sabit kalmadığını aktarırken, “İç yapısı dev bir mıknatısa emsal. Mıknatısın bir ucu olumlu, öteki ucu ise negatif polariteye sahiptir. Paleomanyetik çalışmalar, yeryüzü manyetik alanında vakit içinde polarite terslenmeleri olduğunu göstermiştir. Yani bir periyotta kuzey kutup negatif polariteye sahipken, öbür bir vakit diliminde müspet polariteye sahip olabilir. Volkanik kayaçlar sıcakken mıknatıslanma göstermezler, fakat sıcaklıkları derecenin altına düştüğünde mıknatıslanma kazanırlar” dedi.
Pangea’nın dağılmasından bu yana levha tektonik rekonstrüksiyonu
‘250 MİLYON YIL İÇİNDE KITALAR TEKRAR BİRLEŞEBİLİR’
Prof. Dr. Zihni Mümtaz Hisarlı paleomanyetik ve jeolojik datalar ışığında 500 – 600 milyon yıl evvel kıtaların, güney kutup bölgesinde tek bir süperkıta olarak yer aldığını söyledi. Manto içindeki ısıdan kaynaklanan konveksiyon akımları nedeniyle kıtaların şu an ki pozisyonuna ulaştığını aktaran Prof. Dr. Hisarlı, konveksiyon akımlarının durmasının yer içinin soğumasıyla mümkün olduğunu ancak bu türlü bir durum gerçekleştiği takdirde hayatın tehdit altına gireceğini lisana getirdi. Bilhassa yer manyetik alanının zayıflayıp kaybolacağını belirten Prof. Dr. Hisarlı, “Bu durum güneş ve uzaydan gelen ziyanlı radyasyonun yeryüzüne direkt ulaşmasına neden olacak. Mevcut bilgilere nazaran, yer manyetik alanı giderek zayıflıyor ve yaklaşık 2 bin yıl içinde büsbütün kaybolabilir. Lakin bu durum yerin soğumasından kaynaklanmıyor. Paleomanyetik datalar, geç jeolojik periyotlarda yer manyetik alanının polarite değiştirmeden evvel şiddetinin azaldığını göstermiştir. Son polarite değişimi 780 bin yıl evvel gerçekleşmiştir. Bilimsel datalara nazaran, yerin 250 milyon yıl içinde soğuması beklenmiyor, bu da kıtaların hareketinin önümüzdeki 250 milyon yıl boyunca devam edeceğini gösteriyor. Okyanus ortası sırtlarının yayılma suratları ve konveksiyon akımlarına ait simülasyonlar, gelecekte kıtaların nasıl bir davranış sergileyeceğine dair farklı görüşler sunuyor. Genel olarak bakıldığında, önümüzdeki 250 milyon yıl içinde kıtaların tekrar birleşmesi mümkündür” diye konuştu.
‘KITA KAYDIĞI İÇİN ZELZELE OLUYOR’
Kıta hareketlerinin sarsıntılara neden olduğuna dikkat çeken Prof. Dr. Zihni Mümtaz Hisarlı, Kahramanmaraş Depremleri’nin de bu formda meydana geldiğini kayderek şöyle konuştu:
“Kahramanmaraş Zelzeleleri, Arap Kıtası’nın kuzeye yanlışsız hareketi sonucunda Anadolu plakası üzerinde baskı yaparak Güneydoğu Anadolu dağ neslini oluşturuyor. Bu hareket hem dağ oluşumuna yol açıyor hem de rijit kabuk, taşıyabileceği gerilim ölçüsünü aşınca kırılarak güç açığa çıkarıyor ve zelzele dalgaları meydana geliyor. Bu dalgalar, geçtikleri gereçlere ziyan verir. Kahramanmaraş depremlerimde, Arap Kıtası’nın kuzeye yanlışsız hareketi 7 metrelik bir ötelenmeye neden olmuştur.”
Kıta hareketleri sebebiyle akıllara gelen sorulardan birisi ise iklim değişiklinin meydana gelip gelmeyeceği tarafında. Kıta hareketlerinin direkt iklim değişikliğine sebep olmayacağını belirten Prof. Dr. Zihni Mümtaz Hisarlı, kelamlarına şöyle devam etti: “Ancak okyanuslarda meydana gelen plakaların birbirinin altına dalmasıyla oluşan faal yanardağlar, atmosfere büyük ölçüde gaz ve partikül salarak güneş ışığının yeryüzüne ulaşmasını engelleyebilir. Bu da sıcaklıkların düşmesine yol açabilir. Geçmiş jeolojik devirlerde bu tıp olaylar yaşanmıştı.”